Şiirde ahengi sağlayan unsurlar şunlardır:

  • Ölçü
  • Redif
  • Uyak
  • Armoni (Aliterasyon, Asonans, Kelime Tekrarı, Nakarat)

ÖLÇÜ (VEZİN)

Ölçü, şiirin ses değerleriyle ve sayılarıyla ilgili bir terimdir.  Türk şiirinde hece ölçüsü ve aruz ölçüsü olmak üzere iki ölçü kullanılmıştır. Cumhuriyet Dönemi Türk şiirinde ölçüsüz serbest şiirler de yazılmıştır. Hece ölçüsü millî ölçümüzdür, aruz ölçüsü İslamiyet’in kabulü ve Türkler arasında yayılışından sonra Arap ve Fars edebiyatından aldığımız bir ölçüdür. Serbest şiirlerde bu ölçülerin ikisi de kullanılmamıştır.

Hece Ölçüsü

Dizelerdeki hece sayısı eşitliğine dayanan ölçüdür. Yani nazım birimimin her dizesindeki hece sayısının birbirine eşit olması demektir. Bu ölçüye halk ozanları tarafından parmak hesabı da denir. Hece ölçüsü millî ölçümüzdür. Türklerin en eski edebi ürünleri şiirlerdir. Hece ölçüsü, ilk edebi ürünlerin oluşturulduğu İslâmiyet Öncesi Türk Edebiyatı Dönemi’nde ve halk şiirinde hece ölçüsü kullanılmıştır.

Türk şiirinde en çok hecenin 7’li, 8’li ve 11’li kalıpları kullanılmıştır, bu kalıpların yanı sıra 14’lü hece ölçüsü de vardır. Hece ölçüsünde hece sayısı ve duraklar olmak üzere iki kavram vardır:

Hece Sayısı

Hece ölçüsüyle yazılan şiirlerde bütün dizelerde eşit sayıda hece bulunur. Örneklerde görelim :

İki çeşme yanyana   —> 7 hece
Su içsem kana kana —> 7 hece
Bana ediresini ver   —> 7 hece
Mektup yazayım sana —> 7 hece

Her dizede 7 hece bulunduğu için 7’li hece ölçüsü ile yazılmıştır.

 

Aman bey Allahım aman —> 8 hece
Ne aman bilir ne zaman  —> 8 hece
Üstümüzde çayır çemen  —> 8 hece
Bitmeden bir dem sürelim  —> 8 hece

Her dizede 8 hece bulunduğu için 8’li hece ölçüsü ile yazılmıştır.

Vara vara vardım ol kara taşa, —>11 hece
Hasret ettin beni kavim kardaşa, —>11 hece
Sebep ne gözden akan kanlı yaşa, —>11 hece
Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm —>11 hece

Her dizede 11 hece bulunduğu için 11’li hece ölçüsü ile yazılmıştır.

Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında; —>14 hece
Yürüyorum, arkama bakmadan yürüyorum. —> 14 hece
Yolumun karanlığa saplanan noktasında,  —> 14 hece
Sanki beni bekleyen bir hayal görüyorum.  —> 14 hece

Her dizede 14 hece bulunduğu için 14’lü hece ölçüsü ile yazılmıştır.

Durak

Hece ölçüsü ile yazılan şiirlerde ahengi arttırmak amacıyla dizeler belli yerlerinden ayrılır. Daha açık bir ifade ile hece ölçüsü ile yazılan şiirlerin bazı kısımlarında ”durma yeri” vardır. Şiir okunurken bu kısımda kısacık bir süre beklenir. Bu kısımlara durak denir. Durakları bulurken kelimelerin bölünemeyeceğini unutmamalıyız. Aynı zamanda hece ölçüsü ile söylenmiş, kaleme alınmış her şiirde durak olacak diye bir kural yoktur. Duraksız hece ölçülü şiirler de vardır. Elbette durağın da belli kalıpları vardır. 7’li hece ölçüsüyle yazılan şiirler 4+3 ya da 3+4 , 8’li hece ölçüsü ile yazılan şiirlerde 4+4 ya da 5+3, 11’li hece ölçüsü ile yazılan şiirler 4+4+3 yada 6+5, 14’lü hece ölçüsü ile yazılan şiirler 7+7 kalıpları ile oluşturulur.

Örnek:

Ben gideyim yol gitsin / ben gideyim yol gitsin

İki yanımdan aksın / bir sel gibi fenerler

Tak, tak ayak sesimi / aç köpekler işitsin

Yolumda bir tak olsun / zulmetten taş kemerler

(Necip Fazıl Kısakürek-Kaldırımlar)  

Bu şiir hecenin 14’lü kalıbı ile yazılmıştır ve duraklıdır. Bunu nereden anlıyoruz? Heceleri sayarak: 

ben-gi-de-yim-yol-git-sin —> 7. heceden sonrası boşluğa denk geldi bir çizik attık dizeye devam ediyoruz:

ben-gi-de-yim-yol-git-sin —> yine 7 hece saydık ve dize bitti. Dörtlükte de görüldüğü gibi her dizede 7 hece boşluk 7 hece var yani bu şiir 7+7 duraklı yazılmıştır.

Diğer örneklere de göz atabilirsiniz: 

Gel dilberim / kan eyleme

Seni kandan / sakınırım

Doğan aydan / esen yelden

Seni gülden / sakınırım         4+4: 8’li hece ölçüsü

(Aşık Ömer-Gel Dilberim Kan Eyleme)

Her ağza / kanarmışım

Her söze / inanmışım

Ben artık / sevgiden de

Bıkmışım / usanmışım      3+4: 7’li hece ölçüsü

(O. Seyfi Orhon-Her Yalana Kanmışım)

 

Duraksız şiir de olabilir, mesela aşağıdaki dörtlük 11’li hece ölçüsü ile yazılmıştır. O halde hecelerini sayarken 4+4+3 ya da 6+5 olmalı fakat her iki kalıbı da denediğimizde kelimeler ortadan bölünüyor. Unutmayın attığımız çizgiler boşluklara denk gelmeliydi bu nedenle bu şiir 11’li hece ölçüsü ile kaleme alınmış fakat duraksız bir şiirdir.

Bir düşünsen, yarıyı geçti ömrüm

Gençlik böyledir işte, gelir gider

Ve kırılır sonra kolun kanadın

Koşarsın pencereden pencereye

(Cahit Sıtkı Tarancı)

Aruz Ölçüsü

Divan edebiyatı döneminde kullanılmaya başlanmış bir ölçüdür. Kaynağı Arap ve Fars edebiyatıdır. Mesnevi, gazel, kaside gibi divan edebiyatı nazım biçimleri aruz ölçüsü ile  kaleme alınmıştır. Aruz ölçüsü hece ölçüsüne göre zordur. Çünkü hecelerin kısa (açık) ve uzun (kapalı) oluşuna dayanır. Ünlü harfle biten hecelere (a,e,ı,i,u,ü,o,ö)  kısa (açık) hece denirken ünsüz harf ve uzun ünlü ( â, î gibi) ile biten hecelere kapalı (uzun) hece denir. Belirli kalıpları vardır. Şiir bu kalıplara uydurularak yazılır. Kısa heceler nokta (.), uzun heceler kısa çizgi (-) ile gösterilir.

Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün bu kalıplardan sadece biridir. Bu kalıptaki hecelerin son harfine göre (Yani örneğin ilk hecesi ”fâ” uzun ünlü ile bittiği için kapalıdır, benim yazacağım dizenin ilk hecesi de kapalı olmalı. Kapalı heceler uzun ünlü veya ünsüz harfle biten hecelerdir. Aşağıya bakarsak ”Din” ünsüz harfle bitmiş yani uzun hecedir.)  bu kalıba uydurularak devam edilmiştir.

Örnek:

 

Dinle neyden / kim hikâyet / etmede

 

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _

 

Ayrılıklar / dan şikâyet / etmede

 

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _

(Nahifî)

Aruzun Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün kalıbıyla yazılmıştır.

Armoni

Asonans

 Dizelerde belli bir ünlünün tekrar edilmesine asonans denir. 

Ayağın sakınarak basma aman sultanım
Dökülen mey kırılan şişe-i rindân olsun

1.dizede ”a” harfi sıklıkla kullanılarak asonans yapılmıştır.

Revhanı rüyada revada ruzin
Sevdayı sevada sunmada suzin

Her iki dizede de ”a” harfinin tekrarı ile asonans yapılmıştır.

Neysen sen, nefes sen, neylersin neyi
Neyzensen, nefessen neylersin neyi

Her iki dizede de ”e” harfinin tekrarı ile asonans yapılmıştır.

 

Aliterasyon

Dizelerde belli bir ünsüzün tekrar edilmesine aliterasyon denir.

Neysen sen, nefes sen, neylersin neyi
Neyzensen, nefessen neylersin neyi

Her iki dizede de ”n” sesinin tekrarı ile aliterasyon yapılmıştır.

Babilin bahçesinde bekayı büyü
Tılsım taifesinde tütsüler tüyü

1.dizede ”b” 2.dizede ”t” sesinin tekrarıyla aliterasyon yapılmıştır.

Kelime Tekrarı

Şiirde ahenk sağlamak için kelimelerin ya da kelime gruplarının uygun görülen yerlerde tekrar edilmesidir.

Akşam, yine akşam, yine akşam

Bir sırma kemerdir suya baksam;

Nakarat: Dörtlük, bent ya da beyitlerin her birinin sonunda tekrar edilen dizelere nakarat (kavuştak) denir. 

Dost dost diye nicesine sarıldım
Benim sâdık yârim kara topraktır
Beyhude dolandım boşa yoruldum
Benim sâdık yârim kara topraktır

Nice güzellere bağlandım kaldım
Ne bir vefa gördüm ne fayda buldum
Her türlü isteğim topraktan aldım
Benim sâdık yârim kara topraktır

 

REDİF ve UYAK için alttaki linke tıklayabilirsiniz ♥

REDİF, UYAK