Fiilimsiyi anlatmadan önce biraz ”fiil” i anımsayalım. Bildiğimiz gibi iş, oluş, hareket ya da durum bildiren ve ”-mek/-mak” mastar eki alabilen sözcüklere fiil ya da eylem diyoruz. Koşmak, yürümek, oynamak, uyumak, gülmek vb. gibi. Fillimsi ise adı üzerinde fiil gibi olandır. Fiil kök ya da gövdesinden türeyen ancak aldığı eklerle fiil olma özelliğini kaybeden ve isim, sıfat ya da zarf görevinde kullanılan sözcüklere fiilimsi (eylemsi) denir.
CÜMLEDE FİİLİMSİYİ BULMAK İÇİN YAPMAN GEREKENLER
- Önce yüklemi bul, sonra geriye kalan sözcüklere ”-me/-ma” olumsuzluk eki getir.
- Yüklem elendikten sonra ”-me/-ma” ekini alabilen sözcük fiilimsidir.
Örnekler:
♦Baban gelince alışverişe gideceğiz. –> ”gideceğiz” sözcüğü yüklemdir, eledik.
Baban gelmeyince alışverişe gideceğiz. –> ”gelince” sözcüğü olumsuzluk eki alabiliyor (gelmemek) o halde fiilimsidir.
♦ Giden çocukları tanıyor musun? –> ”tanıyor musun?” yüklem, eledik.
Gitmeyen çocukları tanıyor musun? –> ”giden” sözcüğü olumsuzluk eki alabiliyor (gitmemek) o halde fiilimsidir.
♦Bol bol soru çözdükçe konuyu anlarsınız. –>”anlarsınız” sözcüğü yüklemdir, eledik.
Bol bol soru çözmedikçe konuyu anlarsınız. –>”çözdükçe” sözcüğü olumsuzluk eki alabiliyor (çözmedikçe) o halde fiilimsidir.
Filiimsiler isim fiil, sıfat fiil ve zarf fiil olmak üzere 3’e ayrılır:
İSİM FİİL( AD EYLEM)
Fiillere ” – ma/-me, -ış/-iş, -mak/-mek” eklerinin getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim göreviyle kullanılan fiilimsilerdir.
İsim-fiil eklerini ”MAYIŞMAK” olarak kodlayabilirsiniz.
Örnekler:
♦Onunla tanışmaya geldim.
Onunla tanışmaya geldim. (”Geldim” sözcüğü yüklem yüklemi eledim. Tanışmak sözcüğü tanışmamak olabiliyor, yani olumsuzluk eki alabiliyor o halde fiilimsidir. ”-ma” ekini aldığı için isim fiildir.)
♦Şiir okuyuşunu çok beğendiler.
♦Başlamak bitirmenin yarısıdır.
♦Kedimi veterinere götürmek üzere yola çıktım.
♦Soruları çözmeni istediler.
DİKKAT!
Bazı sözcükler ”-ma, -ış, -mak” isim fiil eklerini almalarını rağmen fiilimsi olma özelliklerini kaybedip isim olmuşlardır. Bu ekleri almalarına rağmen bir iş, oluş, hareket yerine bir varlığın kalıcı olarak adını karşılıyorsa artık ona fiilimsi değil kalıcı ad denir. Aşağıdaki örneği inceleyiniz.
Kutuyu paketle sarmaya başladı. ( Fiilimsidir çünkü sarmak hareketinden bahseder.)
Annem bir tabak sarma gönderdi. (Kalıcı addır çünkü bir hareket yok sadece bir yemeğin adıdır.)
Örnekte de görüldüğü gibi kırmızı ile belirtilen iki sözcükte de -ma isim fiil eki var ancak 1. cümledeki fiilimsi iken 2. cümledeki bir yeeğin kalıcı olarak ismi olduğu için kalıcı addır.
Kalıcı ad örnekleri:
Ocağı çakmakla yaktım.
Akşam yemekte kavurma vardı.
Babamla uçurtma yaptık.
Danışmaya sorabilirsiniz.
Biber dolmasını severim.
Kahvaltıda gözleme yedik.
Başına bir yazma bağlamıştı.
SIFAT FİİL (ORTAÇ)
Fiillere ” – an/-en, -ası/-esi, -maz/-mez, -ar/ -er/ -ır /-ir/-ur/-ür, -dık/-dik/-duk/-dük, -ecek/-acak, -mış/ -miş/-muş/-müş” eklerinin getirilmesiyle yapılan ve cümlede sıfat göreviyle kullanılan fiilimsilerdir.
Sıfat-fiil eklerini ”ANASI MEZAR DİKECEKMİŞ” olarak kodlayabilirsiniz.
Örnekler:
♦Görünen köy kılavuz istemez.
Görünen köy kılavuz istemez. ( ”İstemez” sözcüğü yüklemdir eledik. Kalan sözcüklere ”-mek/-mak” eki getirdik. Görünmek sözcüğü eki alabildiği için fiilimsi, -en ekini aldığı için sıfat fiildir.)
♦ Burası tam da yaşanılası bir yermiş.
♦Dönülmez akşamın ufkundayım.
♦Yazar kasa dün bozuldu.
♦Gezilmedik yer bırakmadık. (dik ekinden önce gelen ”-me” olumsuzluk ekidir.)
♦Artık satılacak bir eşyam kalmadı.
♦Kurutulmuş meyveleri tüketmeyi seviyor.
DİKKAT!
Bazı sözcükler sıfat fiil eklerini almalarını rağmen fiilimsi olma özelliklerini kaybedip isim olmuşlardır. Bu ekleri almalarına rağmen bir iş, oluş, hareket yerine bir varlığın kalıcı olarak adını karşılıyorsa artık ona fiilimsi değil kalıcı ad denir. Aşağıdaki örneği inceleyiniz.
İlaçlarımı içecek zamanım kalmadı. (Fiilimsidir çünkü içmek eyleminden bahseder.)
Masanın üzerindeki içecekleri getirir misin? (Kalıcı addır çünkü bir hareket yok susuzluğu gidermek için içilen şeylerin genel adıdır.)
Kalıcı ad örnekleri:
Onu gelecek kaygısı sarmıştı.
Yiyecekleri erkenden hazırladım.
Okula dolmuşla gidiyor.
Dün yazarın imza günü vardı.
-> ADLAŞMIŞ SIFAT FİİL:
Normalde sıfat fiiller bir ismi belirtip nitelerler ve sıfat tamlaması oluştururlar. Yani sıfat fiillerin hemen sağında ”nasıl, hangi?” sorularını sorabileceğimiz isimler görürüz ve sıfat fiil ve isim yan yana geldiğinde bir öbek olan sıfat tamlamasını oluştururlar. Mesela:
Gelen insan giden insanı aratır. ( Gelen = sıfat fiil , insan= isimdir. ”Hangi insan?” diye sordum ”Gelen insan?” cevabını adlım. Sıfat fiil ve isim yan yana gelip sıfat tamlaması oluşturmuş.)
Konuşan öğrencileri uyardım. (Konuşan= sıfat fiil , öğrenciler= isimdir. ”Hangi öğrenciler?” diye sordum ”Konuşan öğrenciler?” cevabını adlım. Sıfat fiil ve isim yan yana gelip sıfat tamlaması oluşturmuş.)
Ancak bazen yukarıdaki gibi tamlamalarda sıfat olarak kullanılan sözcük yanındaki ismi yutar. Sıfat fiil eklerinden birini alan ve normalde tamlama oluşturduğu yanındaki ismi yutan sözcüklere adlaşmış sıfat fiil denir. Mesela:
Gelen, gideni aratır.
Konuşanları uyardım.
Minareyi çalan kılıfını hazırlar.
Sabredenler her zaman muradına ererler.
Anlattıklarına kimsecikler inanmadı.
ZARF FİİL (BAĞ EYLEM/ ULAÇ)
Fiillere ” -ıp/-ip, -madan/-meden, -esiye, -ince, -ken, -arak, -maksızın, -eli/-alı, -dıkça, -dığında, -r……-mez, -e…..-a, -a……..-a, -e…….-a” eklerinin getirilmesiyle yapılan ve cümlede zarf göreviyle kullanılan fiilimsilerdir.
Zarf fiil eklerini ezberlemeye gerek yoktur. Zaten fiilimsi bulmayı biliyoruz fiilimsiyi bulduktan sonra ve isim fiil ile sıfat fiilin eklerini ezberlediğimizde geriye kalan tüm ekler zarf fiil ekidir diyebiliriz. Yine de tüm ekleri içermeyen kodlamayı buraya ekleyelim:
”Kenyalı asiye ince ip araklamadan gittiğinde oldukça…”
Örnekler:
Bu yolları düşe kalka geçtik.
Annem gelmeden yemeğe başlamayalım.
Ekmek alıp hemen geleceğim.
Hiç durmaksızın yıllarca çalıştı.
Sen gideli yüzü hiç gülmedi.
Seni görür görmez tanıdık.
Koşa koşa gidiyordu.
DİKKAT
Zarf fiiller cümlede zarf göreviyle kullanılırlar ve cümleye zaman ya da durum anlamı katarlar. Yükleme ”Ne zaman?, Nasıl?” sorularını sorarak kattığı anlamı bulabilirsin:
- Annem gelince alışverişe gidebiliriz. ( Ne zaman gidebiliriz? –> annem gelince –> ZAMAN)
- Yaşlı teyze durmadan gülüyordu. (Nasıl gülüyordu? –> durmadan –> DURUM)
- Sıra birdenbire çatırdayarak kırıldı. (DURUM)
- Bu iyilikleri karşılık beklemeksizin yapıyorum. (DURUM)
- Zil çalınca bahçeye koşuştuk. (ZAMAN)
