SES BİLGİSİ

İşitme organımız tarafından algıladığımız titreşimlere ses denir. Seslerin yazıdaki karşılığına ise ”harf” denir. ”Ses Olayları” konusunu anlayabilmek için öncelikle harflerimizin özelliklerini bilmemiz gerekir. Türk alfabesi 29 harften oluşmaktadır ve bu harfler ünlüler (sesliler) ve ünsüzler (sessizler) olmak üzere ikiye ayrılır. Alfabemizde 8 ünlü 21 ünsüz harf bulunur:

Ünlü (Sesli) Harfler: Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çıkan seslerdir.

a ,e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlü harflerimiz üç farklı şekilde sınıflandırılır:

-Dilin Durumuna Göre: 

–>Kalın Ünlüler: a, ı, o, u.

–>İnce Ünlüler: e, i, ö, ü.

-Dudakların Durumuna Göre:

–>Düz Ünlüler: a, e, ı, i.

–>Yuvarlak Ünlüler: a, e, ı, i.

-Ağzın Açıklığına Göre:

–>Geniş Ünlüler: a, e, o, ö.

–>Dar Ünlüler: ı, i, u, ü.

Tablo şeklinde de görebiliriz:

 

Bu noktada ünlülerle ilgili ses olaylarına geçmeden önce ”Ünlü Uyumları” konusuna değinmekte fayda var.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (KALINLIK-İNCELİK UYUMU)

Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a,ı,o,u) bulunuyorsa diğer ünlüler de kalın olmalıdır. İlk hecesinde ince ünlü (e,i,ö,ü) bulunuyorsa diğer hecelerde de ince ünlü olmalıdır. Buna büyük ünlü uyumu denir.

kalın—–>kalın

ince—–>ince

Örneğin:

masa, yağmur, güneş, ayı, araba, çiçek, gözlük, oyuncak…

  • Alıntı kelimelerde (yabancı kökenli sözcüklerde) büyü ünlü uyumu aranmaz: limon, ahenk, tiyatro, viraj, fiyat…
  • Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: top, tren, taş, göz, söz, biz, yer, cep, bir…
  • ”-gil, -ken, -leyin, -trak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumunu bozar. sabahleyin, bakarken, yeşlimtrak, babamgil, gidiyor…
  • -daş/-taş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumunu bozar: meslektaş, gönüldaş…
  • -ki eki genellikle büyük ünlü uyumunu bozar: akşamki, sabahki, masadaki…
  • Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: hanımeli, gecekondu, keçiboynuzu, fenerbahçe, çekyat, açıkgöz, birkaç…
  • Bazı Türkçe sözcükler zaman içinde değişime uğramış ve büyük ünlü uyumuna uymaz hale gelmiştir.

ana–> anne

kangı–> hangi

alma–> elma

 

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (KALINLIK-İNCELİK UYUMU) 

Bir kelimede düz ünlüden sonra (a,e,ı,i) düz ünlü gelir.

a,e,ı,i –> a,e,ı,i

kalemlik, ağır, şikayet, hastane, şehir, nişanlı…

Bir kelimede yuvarlak ünlüden sonra (o,ö,u,ü) düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) gelir.

o, ö, u, ü –> a, e, u, ü

baba, bahçe, ışık, yağmur, güneş, yaşlı, buket, buse, kimse, huzur…

! ! ! ! ! ! ! Küçük ünlü uyumunu incelerken ilk heceye göre hareket etmemeliyiz. İlk heceden başlayıp sırayla art arda tüm hecelere bakmalıyız. Mesela:

okula –> 0-ku-la 

o‘dan sonra u gelebilir. (Şimdi ikinci heceden devam ediyoruz.)

u‘dan sonra a gelebilir. ( Mesela başka bir hece daha olsaydı son okuduğumuz a ünlüsü ile karşılaştıracaktık.)

  • Türkçe kelimelerde ilk hecenin haricinde ”o, ö” harfi bulunmaz. İlk hece dışında sözcükte ”o, ö” harfi gördüğümüzde direkt küçük ünlü uyumuna uymaz diyebiliriz: horoz, otobüs, doktor, daktilo, aktör, bando, bandrol…
  • -yor eki her zaman küçük ünlü uyumunu bozar: bakıyor, geliyor, ağlıyor…
  • ”-ki” eki bazı durumlarda küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü vb.

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

İki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ortadaki dar ünlü harf düşer. (Her ünlü harf aynı zamanda bir heceyi oluşturduğu için ünlü düşmesi, hece düşmesi olarak da bilinir.)

oğul-um –>  oğlum

burun-u –> burnu

karın-ı –> karnı

akıl-ın –> aklın

sabır-ım –> sabrım

şehir-e –> şehre

omuz-um –> omzum

boyun-u –> boynu

DİKKAT 

İkilemelerde ikinci kelimenin ünlüsü düşmez: 

omuz omza —> omuz omuza

burun burna —> burun buruna

 

Bazı sözcükler yapım ek aldıklarında türeme esnasında ünlü düşmesine uğrar.

uyu – –>uyku

çevir –>çevrilmek

yumurta–> yumurtla-

koku –> koklamak

ileri –> ilerlemek

kıvır –> kıvrım

yanıl –> yanlış

oyun –> oynamak

Bazı birleşik sözcükler birleşme esnasında ünlü düşmesine uğrar.

kayıp olmak –> kaybolmak

zehir etmek –> zehretmek

sabır etmek –> sabretmek

emir eylemek –> emreylemek

nakil etmek –> nakletmek

kayın+ ana –> kaynana

pazar+ ertesi –> pazartesi

Birleşme esnasında iki ünlü harf yan yana geldiği için biri düşer ve bu durum karşınıza ünlü aşınması olarak çıkabilir. Yani iki ünlü harfin yan yana gelip birini düşürmesi ”ünlü aşınması”dır.

kahve+ altı –> kahvaltı

cuma+ ertesi –> cumartesi

ne+ asıl –> nasıl

ne+ için –> niçin

ÜNLÜ TÜREMESİ

Ünsüz harf ile biten bazı sözcükler “-cık/ -cik” küçültme ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer.

az+ cık= azıcık

bir+ cik= biricik

genç+ cik= gencecik

dar+ cık= daracık

bir+ cik= biricik

Pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olabilir.

sap+ sağlam= sapasağlam

güp+ gündüz= güpegündüz

düp+ düz= düpedüz

gep+ genç= gepegenç

çep+ çevre= çepeçevre

yap+ yalnız= yapayalnız

sır+ sıklam= sırılsıklam

ÜNLÜ DARALMASI

Sonu düz- geniş ünlü (a,e) ile biten sözcükler -yor ekin aldığı zaman sondaki ”a,e” —> ”ı, i, o, ü”  dar ünlülerinden birine dönüşür.

ağla+ yor= ağlıyor (Sözcüğün kökü ağlamaktır. Ağla-   ”yor” ekini aldığında sondaki ”a” harfi daralarak ”ı” harfine dönümüştür.

oyna+ yor= oynuyor

gelme+ yor= gelmiyor

sevme+ yor= sevmiyor

yaşa+ yor= yaşıyor

söyle+ yor= söylüyor

de+ yor= diyor

kokla+ yor= kokluyor

“de-” ve “ye-” fiilleri ”-y” ile başlayan ek aldığında sondaki ”e” harfleri daralmaya uğrar:

diye –> de+y+e

niye –> ne+y+e

diyecek –> de+y+ecek

yiyecek –> ye+y+ecek

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Sert ünsüzler: p, ç, t, k, f, s, ş, h  (FıSTıKÇı ŞaHaP olarak kodlayabilirsniz.)

Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ) 

Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır. Bu sebeple sert ünsüzle biten bir sözcüğe yumuşak ünsüz ile başlayan (c, d, g) bir ek getirildiğinde eklerin başındaki c–> ç harfine, d–>t harfine g–>k harfine dönüşerek sertleşir.

c —–> ç

d —–> t

g —–> k

dolap+ da= dolapta

ağaç+ dan= ağaçtan

çalış+ gan= çalışkan

2025′ de= 2025′ te

iliş+ gi= ilişki

yapış+ gan= yapışkan

at+ gı= atkı

kitap+ cı= kitapçı

çiçek+ den= çiçekten

Aykırı istisna kelimeler de bulunur. “-cağız”  “-gen” ve ”-gil” ekleri bu kurala uymaz.

çocukcağız

kuşcağız

Buketgil

üçgen

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ)

Bir sözcük ”p, ç, t, k” sert ünsüzleri ile bitiyorsa ünlü ile başlayan bir ek aldığında ”b,c,d,g,ğ” yumuşak ünsüzlerine dönüşür. Sert ünsüzler yumuşak ünsüzlere dönüştüğü için buna ünsüz yumuşaması denir.

p —–> b

ç —–>  c

t —–> d

k —–> g,ğ

hesap+ ın = hesabın

kitap+ a= kitaba

kasap+ a= kasaba

dolap+ ın= dolabın

etap+ ı = etabı

ağaç+ ın= ağacın

güç+ ü= gücü

yoğurt+ u= yoğurdu

inat+ ı= inadı

kanat+ ı= kanadı

renk+ i= rengi

bilek+ im= bileğim

ahenk+ i = ahengi

bebek+ im= bebeğim

Bazı tek heceli kelimelerde yumuşama olmaz:

geç+ en= geçen

saç+ ım= saçım

top+ u= topu

kat+ ın= katın

(Tek heceli olduğu halde yumuşayan kelimeler de vardır: gök-e –> göğe, çok-u –> çoğu vb.)

Bazı yabancı kökenli sözcüklerde yumuşama olmaz:

hukuk+ u= hukuku

evrak+ ı= evrakı

hükümet+ e= hükümete

blok+ u= bloku

Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.

Mehmet’e, Zonguldak’a…

ÜNSÜZ DÜŞMESİ

Ünsüz harf ile biten bir ismin sonuna ”-cık/-cik, -rak/-rek, -cak/-cek” küçültme eklerinden bir geldiğinde sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.

büyük+ cek= büyücek

küçük+ cük= küçücük

küçük+ rek= küçürek

ufak+ cık= ufacık

Bazı sözcüklerle birleşme esnasında ünsüz düşmesi görülür.

ast+ teğmen= asteğmen

ad+ daş= adaş

üst+ teğmen= üsteğmen

Bazı sözcüklerde türeme esnasında ünsüz düşmesi görülür. (Sonu -k harfi ile biten bir sözcüğe -l yapım ekini getirdiğimizde -k harfi düşer.)

alçak+ l= alçaldı

yüksek+ l=  yükseldi

seyrek+ l= seyreldi

ÜNSÜZ TÜREMESİ

Yabancı kökenli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarındaki sözcüğün sonundaki ünsüz harf ikizleşir:

his+ i= hissi

hak+ ı= hakkı

sır+ ı= sırrı

zam+ ı= zammı

Yardımcı eylemlerle (etmek, olmak, eylemek) oluşturulan bazı birleşik kelimelerde birleşme esnasında ünsüz türemesi görülür.

zan+ etti= zannetti

af+ etti= affetti

his+ etti= hissetti

red+ etti= reddetti

 

KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZ, YARDIMCI ÜNSÜZ)

Türkçede iki tane ünlü harf yan yana gelmez. Bu sebeple ünlü harfle biten sözcüğe ünlü ile başlayan bir harf geldiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma harflerinden birisi gelir. (YaŞaSıN diye kodlayabilirsiniz.)

su+ u = suyu

iki+ er= ikişer

şu+ a= şuna

ULAMA

Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlü ile biten bir sözcük geldiğinde okunuşta sözcüklerin bitişik gibi çıkmasıdır.

Çalışmak için geldim.

Pes ettim.

Sessiz ol.

DUDAK ÜNSÜZLERİNİN BENZEŞMESİ (NB DÖNÜŞÜMÜ)

Bir dudak ünsüzü olan b’nin kendinden önceki n damak ünsüzünü m dudak ünsüzüne dönüştürmesi olayıdır.

penbe -> pembe

saklanbaç -> saklambaç

çarşanba -> çarşamba