Bir ismi diğerlerinden ayırt etmek için başka bir sözcükle (bu bir sıfat, zamir ya da isim olabilir) anlam ilişkisi kurarak oluşturduğumuz söz öbeklerine tamlama denir. En az iki sözcükten oluşan tamlamaların iki ögesi vardır. Tamlamada açıklanan isme ”tamlanan” onu açıklayan, belirten sözcüğü de ”tamlayan” denir.
sarı kazak ( sarı: tamlayan, kazak: tamlanan)
kalemin ucu ( kalemin: tamlayan, ucu: tamlanan)
Türkçede tamlamalar sıfat tamlaması ve isim tamlaması olarak 2’ye ayrılır:
SIFAT TAMLAMASI
Bir ismi renk, şekil, durum, sayı, işaret, belirsizlik gibi yönlerden belirten ve niteleyen sözcüklere sıfat denir. Sıfatlar varlıkları diğerlerinden ayırt etmemizi sağlayan sözcüklerdir. İsimlere sorulan ”Nasıl, hangi, kaç vb.” sorularının cevabıdır. Bir sıfat ve isim yan yana geldiğinde sıfat tamlamasını oluşturur.
Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi ”adam” sözcüğü isimdir. ”Nasıl adam?” –> ”Hasta adam.” –> hasta sözcüğü sıfattır. ”Hasta adam” ise sıfat tamlamasıdır.
Örnekler:
güzel günler
kare masa
pembe kutu
yorgun insan
bozuk göz
üç çocuk
beşer elma
bazı insanlar
bir gün
birkaç gün
demli çay
sıcak çorba
♦Tamlayan birden fazla sıfattan oluşabilir:
(Bir isim birden fazla sıfat alabilir de diyebiliriz.)
güzel bir ev
sıcak bir çorba
küçük kara balık
uçuşan tüyler
♦Tamlanan birden fazla isimden oluşabilir:
(Bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir de diyebiliriz.)
küçük ağaçlar, evler
güzel çiçekler, buketler
İSİM TAMLAMASI
İki ya da daha fazla ismin yan yana gelmesiyle oluşan öbeğe ”isim tamlaması” denir. Bu yapıda, bir isim diğerine bağlı olarak onu tanımlar. İsim tamlamasında genellikle ilk sözcük tamlayan ikinci sözcük tamlanandır. Aslında tamlayan ve tamlanan eklerini ezberleyerek ikisini yer bile değiştirse ayırt edebiliriz:
Tamlayan ekleri: -ın, -in, -un, -ün.
Tamlanan ekleri: -ı, -i, -u, -ü.
Örnek
Tamlayan Tamlanan
Kapının kolu
Buse’nin kazağı
Kedi tüyü
İsim tamlaması 3’e ayrılır:
Belirtili İsim Tamlaması
Hem tamlayanın (-ın, -in, -un, -ün) hem de tamlananın (-ı, -i, -u, -ü) ek aldığı isim tamlamasına belirtili isim tamlaması denir.
Belirtili isim tamlamalarında tamlanana sorduğumuz ”Kimin? Neyin?” soruları ile tamlayanı bulabiliriz. Yukarıdaki örnekte gördüğümüz gibi ”Kimin şapkası?” -> ”çocuğun şapkası”. Aynı zamanda hem tamlayan hem de tamlanan ek aldığı için belirtili isim tamlamasıdır.
Buse’nin gözleri
kitabın kapağı
gömleğin düğmesi
onun yazısı
kuşun kanatları
♦Ben ve biz sözcükleri tamlayan olduğunda ”-in” tamlayan eki ”-im” olur. Tamlanan eki ise ”-im, -miz” olur.
benim köpeğim
bizim evimiz
♦Belirtili isim tamlamasında tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir. Eklerden faydalanarak isim tamlamasını bulabiliriz:
Gözleri bozulmuştu Ali’nin. (Ali’nin gözleri)
Tüyleri çok güzelmiş kedinin. (kedinin tüyleri)
♦Belirtili isim tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasına sıfat girebilir.
Ayşe’nin mavi gömleği
köpeğin kıvrak zekası
♦Belirtili isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan birden fazla isimden oluşabilir. Bu durum da ayrı bir soru tipi olarak karşınıza çıkabilir.
Örneğin:
Yazarın romanları ve oyunları oldukça başarılı görünüyor. (Tamlayan (yazarın), birden fazla tamlanana (romanları ve oyunları) bağlanmıştır.
Odanın, banyonun kapısı henüz boyanmadı. ( Birden fazla tamlayan (odanın, banyonun), bir tamlanana (kapısı) bağlnamıştır.
Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanın ek (-ın, -in, -un, -ün) almadığı, tamlananın ek (-ı, -i, -u, -ü) aldığı isim tamlamasına belirtisiz isim tamlaması denir.
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlanana sorduğumuz ”Ne?” sorusu ile tamlayanı bulabiliriz. Yukarıdaki örnekte gördüğümüz gibi ”Ne şapkası?” -> ”çocuk şapkası”. Aynı zamanda tamlayan ek almayıp tamlanan ek aldığı için belirtisiz isim tamlamasıdır.
çocuk kitabı
kapı kolu
ayakkabı çekeceği
çiçek kokusu
insan zihni
♦Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan yer değiştiremez ve arasına başka sözcük giremez.
Zincirleme İsim Tamlaması
En az 3 ismin birbirine bağlandığı tamlama türüne zincirleme isim tamlaması denir.
Üç isimden oluştuğu için zincirleme isim tamlamasıdır. Bu örnekte dikkat etmemiz gereken bir şey var aslında. Zincirleme isim tamlaması kendi içinde başka bir isim tamlaması oluşturmaktadır. Daha açık bir ifade ile yukarıdaki örneğe baktığımızda ”çocuk şapkası” belirtisiz isim tamlaması iken bu tamlamaya ”rengi” sözcüğünü getirerek onu zincirleme isim tamlaması yapıyoruz. Aynı şekilde bir belirtili isim tamlamasından da zincirleme isim tamlaması oluşturabiliriz.
Örnekler:
Ali’nin saçlarının şekli
öğretmenler odasının kapısının kolu
deneme sınavının zorluğu
isim tamlamasının türleri
çocuğun matematik defteri
