Türkler, 751 Talas Savaşı’nda İslamiyet ile tanıştı ve İslamiyet’i benimsemeye başladılar. 10. yüzyıldan itibaren ise İslamiyet Türkler arasında kitleler halinde kabul edilmeye, yayılmaya başldı. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti Karahanlılar oldu. İslamiyet’in yayılması ile birlikte yeni bir kültür ve medeniyet ile tanıştık. Yeni bir dini benimsemek, sosyal hayat başta olmak üzere birçok alanda önemli sonuçlar doğurdu. Bu yeni kültür Türk dili ve edebiyatını da doğal olarak büyük ölçüde etkiledi. Türk edebiyatı yavaş yavaş İslam kültürü etkisinde gelişmeye başladı. İslamiyet etkisinde gelişen Türk edebiyatının ilk eserlerinde hem İslamiyet öncesi hem de İslamiyet etkisindeki Türk edebiyatının etkileri görülür. Bu sebeple 11. ve 12. yüzyıllar Türk edebiyatı tarihinde ‘’Geçiş Dönemi’’ olarak bilinir. Geçiş Dönemi diye adlandırdığımız bu dönem aslında İslâmiyet öncesi Türk edebiyatı ile İslâmiyet etkisindeki Türk edebiyatı arasında köprü görevi görmüştür. Genel anlamla bu dönemde kaleme alınan eserlerde her iki dönemin de izlerinin bulunduğunu unutmamak gerek. Bu dönem yazılmış dört büyük önemli eser vardır.
Bu yazıda Kutadgu Bilig, Divan-ı Lügati’t Türk, Divan-ı Hikmet ve Atabetül Hakayık adlı eserlerin özelliklerine detaylı bir şekilde ulaşabilirsiniz.
Kutadgu Bilig:
Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Yazar 1069-1071 yılları arasında kaleme aldığı bu eseri Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunmuştur. Eser, Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi ile yazılmıştır. Eserin adı ‘’ mutluluk veren bilgi’’ anlamına gelmektedir. Çok yönlü bir eserdir.
- İslamiyet’in kabulünden sonraki ilk yazılı ürün olarak kabul edilir.
- Devlet adamlarına öğüt verdiği için Türk edebiyatının ilk siyasetname örneği sayılır.
- Aynı zamanda Türk edebiyatının ilk mesnevisidir.
- 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşur.
- Hem aruz hem de hece ölçüsü kullanılmıştır.
- Didaktik (öğretici) bir eserdir. Fakat yazar, eserinde bilgi ve öğütler vermenin yanı sıra mutluluk, erdem gibi kavramları da işlemiştir.
- Alegorik (sembolik) bir eserdir. Bu eserde dört sembolik karakter birbiriyle konuşturulur. Bu karakterler bazı kavramları temsil eder:
- Eserin üç yazma nüshası bulunmaktadır. ( Viyana, Kahire, Fergana)
Divanü Lügati’t Türk:
Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Yazar 1072-1077 yılları arasında kaleme aldığı bu eseri Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazmıştır. Eseri Halife Muktedî Biemrillah’a sunmuştur.
- ‘’Türk dilleri sözlüğü’’ anlamına gelir.
- Türkçenin ilk sözlüğüdür.
- Eserde 7500 Türkçe sözcük vardır. Yazar bu sözcüklerin anlamını Arapça olarak vermiştir.
- Kavramlarla ilgili tarihi bilgi verdiği için ansiklopedik sözlük özelliği taşır. Bu nedenle Türk edebiyatının ilk ansiklopedisi kabul edilir.
- Sözlü dönem edebi ürünlerinden (sav, sagu, koşuk, destan) bahseden ilk edebi üründür. Bu sebeple Türk dili açısından önemli bir kaynaktır. Türk edebiyatının ilk antolojisidir.
- Dönemin sözcükleri ve dil bilgisi kurallarını verdiği için ilk dil bilgisi kitabı olarak kabul edilir.
- Kaşgarlı Mahmut, kelimelerin kökenini araştırdığı için aynı zamanda bir etimologdur.
- Divanü Lügati’t Türk, Türk boylarını gösteren bir harita da içerir. Kaşgarlı Mahmut; Türk, Türkmen, Yağma, Çiğil, Kırgız gibi boyları gezen bir gezgindir.
Atabetü’l Hakayık
Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Yazar, 12. Yüzyılda kaleme aldığı bu eseri Dad Sipehsalar Mehmet Bey( Emir Muhammed) adlı bir Karahanlı beyine sunmuştur.
- ‘’Hakikatlerin eşiği’’ anlamına gelir.
- Dini, didaktik bir eserdir ve nasihatname özelliği taşır.
- Edip Ahmet; ahlaklı olmanın yollarını anlatmış ve öğütlerde bulunmuştur. Bir ahlak ve öğüt kitabıdır.
- 40 beyit ve 101 dörtlükten oluşur.
- Hem aruz hem de hece ölçüsü kullanılmıştır.
- Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Ayet ve hadislere yer verildiği için Arapça ve Farsça sözcükler de fazlaca kullanılmıştır.
- 14 bölümden oluşur. ( İlk 5 bölüm giriş, 8 bölüm asıl konu ‘’nevi’’, 1 bölüm ise bitiştir.)
- 1918’de Necip Asım tarafından tanıtılmıştır.
- Sanatsal yönünden ziyade didaktik yönü ağır basan bir eserdir.
Divan-ı Hikmet
İlk mutasavvıf şair Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Yine 12. Yüzyılda yazılan bu eserde şair ‘’hikmet’’ adlı şiirlerini bir araya getirmiştir. Ahmet Yesevi, aynı biçim özelliklerine sahip diğer şiirlerden ayrı tutmak için hikmet adını verdiği şiirlerinde kurucusu olduğu Yesevi tarikatına ait bilgiler, dervişlik üzerine öğütler vermiştir.
- Bunun yanı sıra cennet-cehennem tasvirleri, peygamberin hayatı ve mucizeleri anlatılır.
- Hikmetler dini içerikli şiirler olduğundan ilahi ile benzerlik gösterir.
- Hikmetler dörtlüklerle yazılmıştır. Ancak eserde beyitler de vardır.
- Ahlaki, tasavvufi ve didaktik bir eserdir.
- Sanat kaygısı yoktur, amaç tasavvufu yaymaktır.
- Yesevi’nin görüşleri Anadolu tasavvufunun temelini oluşturmaktadır.